Wikipedia ya da Vikipedi, Jimmy Wales ve Larry Sanger tarafından 15 Ocak 2001 tarihinde kurulmuş dünyanın birinci dijital ansiklopedisi. Kurulduğu vakitlerde bir ihtilal niteliği taşıyan Vikipedi, kısa müddette dünyanın birçok yerine yayılmış, en süratli büyüyen siteler ortasında yer almıştı. Hala daha her gün yüz binlerce insan siteyi ziyaret ediyor.
Özellikle öğrencilerin işine hayli yarayan dijital bilgi ansiklopedisi, internette aratılan her bilginin yanıtını veriyor. Her ne kadar çabucak hemen bütün dünyada kullanılıyor olsa da bildiğiniz üzere ülkemizde siteye erişim engeli bulunuyor.
Günümüzde de devam eden erişim yasağının kaldırılması için kimi koşullar koşan hükümet yetkilileri, Vikipedi’den olumlu cevap alınmadığı için yasağı şimdi kaldırmadılar. Olayı Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne (AİHM) kadar taşıyan Wikipedia, tabir yerindeyse Türk hükümeti ile inatlaşmış vaziyette. Bu inatlaşmanın sonucu nereye varacak göreceğiz.
Bilgi yanlışlarını düzeltelim, herkesin bilmediği ayrıntılarla karşılık verelim: Vikipedi tam olarak nedir?
Tamamen açık kaynaklı ansiklopedi olan Vikipedi’de bilgi hususlarını kullanıcılar ekliyorlar. Günümüzde yüz binlerce husus bulunan ve günden güne kullanıcılar tarafından geliştirilen Vikipedi, kullanıcıların bilgi havuzunu oluşturduğu bir dijital ansiklopedi olarak onlarca lisan seçeneğiyle yoluna devam ediyor.
Tabii ki girilen unsurlar uzman başka kullanıcılar tarafından denetim edilip silinebiliyor, lakin normal kullanıcılar da cümbüşüne faydalı unsurları değiştirip silebiliyorlar. Vikipedi lisanında ise buna vandalizm deniliyor. Ayrıyeten bütün bunları yapabilmeniz için de sisteme üye olmanız gerekmiyor. Wikipedia için bir nevi “ansiklopedi sözlüğü” de diyebiliriz.
Vikipedi’nin bir öteki en büyük avantajı ise kaynağını belirttiğiniz her fotoğrafı yükleyebiliyorsunuz. Mesela ilgili hususlara Mustafa Kemal Atatürk’ün rastgele fotoğrafını yükleyebilirsiniz lakin doğal ki kaynağından ve fotoğrafın ona ilişkin olduğundan emin olmalısınız. Şayet kaynaksız bir fotoğraf eklerseniz, birkaç saat içerisinde uzman kullanıcılar tarafından fotoğraf silinecektir.
Wikipedia (Vikipedi) kim tarafından, gerçekte hangi amaçlarla kuruldu?
İngilizce ismiyle Wikipedia’nın asıl kurulma gayesi, atası olan ve 9 Mart 2000 tarihinde kurulan Nupedia’ya takviye sağlamaktı. Tekrar Wikipedia kurucuları Jimmy Wales ve Larry Sanger ikilisi tarafından kurulan Nupedia, o vakitler büyük hevesti. Hem maddi hem de teknik yetersizlikten yarıda kalmıştı. Bu projenin devam edebilmesi için bir yardımcıya muhtaçlık vardı ve o da Vikipedi olacaktı.
2000 yılında kurulduktan sonra Nupedia’nın yetersiz kaldığını düşünen Wales ve Sanger ikilisi, daha çağdaş ve gelişmiş altyapı ile Vikipedi’yi geliştirdiler. Her ne kadar Vikipedi’nin Nupedia’nın gerisindeki güç üzere gözükmesi gerekse de Wikipedia çok daha fazla tanınan olunca, sahibi Wikimedia Vakfı’nın amiral gemisi haline geldi ve hala daha o denli.
Madem o denli Vikipedi bu kadar parayı nereden kazanıyor?
Vikipedi’nin yayın prensiplerine nazaran site asla reklam kabul etmiyor. Reklam kabul ettiklerinde tarafsızlıklarının bozulacağına inanan Wikimedia Vakfı, zati her fırsatta kâr emeli gütmediklerini belirtiyor. Reklam almadıkları ve şirket değil de bir vakıf tarafından işletildiği için Vikipedi masraflarını kullanıcılarından topladığı bağışlarla sürdürüyor.
Her ne kadar vakıf ve kâr güdülmediği söylense de işin aslı değişik. Dünya genelinde büyük tartışmalara sebep olan bağış toplama kampanyaları, Wikimedia Vakfı’na her sene on milyonlarca dolar kazandırıyor. O denli ki maddi olarak en son 2015 yılında zora düşen vakıf, bağış kampanyası düzenlemiş ve 1 Temmuz 2015 ile 30 Haziran 2016 tarihleri ortasında tam 82 milyon dolar bağış toplamıştı. Bu sayı yalnızca 1 yılda toplanan bağışın meyvesi idi.
Vakfın genel gelir-gider tablosuna bakıldığında ise Vikipedi’nin 2013-2016 tarihleri ortasında toplam 250 milyon dolar bağış topladığı gözüküyor. Aşağı üst bu paranın 134 milyon dolarını sarfiyat olarak kullanan vakıf, ekstra kalan 52 milyon doları da kasasına atmış durumda. Yani Wikimedia Vakfı düzenlediği bağış kampanyaları ile reklamlardan çok daha fazlasını kazanıyor.
Wikipedia Türkiye’de ne vakit ve hangi münasebetle yasaklandı?
Vikipedi, 29 Nisan 2017 tarihinde sabah saatlerinde mahkeme kararıyla ülkemizde erişime engellendi. Bilgi Teknolojileri ve Bağlantı Kurumu (BTK) da Wikipedia’nın tüm temaslarına erişimi kesmiş, sebep olarak idari önlemin uygulandığını belirtmişti. Gerekli açıklama sonradan yapıldı.
Açıklanan evraklara nazaran erişim yasağı iki unsurdan ötürü uygulanmıştı. Bu unsurlar ülkemizi tüm dünyaya, ‘’Suriye İç Savaşı’na yabancı müdahalesi’’ (Foreign involvement in the Syrian Civil War) ve ‘’Devlet dayanaklı terörizm’’ (State-sponsored terrorism) kabahatleriyle duyuruyordu. Yani Wikipedia'nın bu unsurları, Türkiye Cumhuriyeti devletini radikal terör örgütü IŞİD’e dayanak sağlayan bir devlet olarak göstermişti.
Olayla ilgili bir açıklama da Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı tarafından gelmişti. Bakanlık, Wikipedia’nın erişim mahzurunun, ‘’Türkiye’yi çeşitli terör kümeleriyle birebir düzlemde ve iş birliği halinde göstermeye çalışan içerikler’’ nedeniyle uygulandığını söylemişti.
Wikipedia, hangi ülkelerde ve hangi münasebetlerle yasaklandı?
Vikipedi bilinenin bilakis yalnızca üçüncü dünya ülkelerinde değil, Avrupa’nın birçok ülkesinde de vakit zaman erişim pürüzü yedi. Bu ülkeler ortasında en sert pürüz kuşkusuz ki Fransa’dan geldi. Zira Fransa istihbaratı, 2013 yılında paylaşılan Fransız askeri radyo hususlarının kaldırılmaması durumunda direkt mahpus cezası tehditlerinde bulundu.
1. Çin: Protestolar
Çin hükümeti, 1989 yılında yüzlerce insanın hayatını kaybettiği demokratik protestolarını anlatan unsurlardan ötürü günümüzde dahi Wikipedia’ya aralıklarla erişim yasağı getiriyor.
2. Fransa: Bilinmeyen askeri bilgiler
Fransa istihbaratı tarafından bâtın askeri bilgilerin paylaşımı cürmünden sık sık erişim yasağı getiriliyor. Hususları ekleyenler uzun mühlet mahpus istemiyle yargılandılar.
3. İran: Kapalı devlet bilgileri
İran da Farsça ve Kürtçe Wikipedia’ya sık sık erişim yasağı getiren ülkeler ortasında. Sebebi ise devlet bilgilerini ifşa eden hususlar.
4. İtalya: Yasama eleştirileri
İtalya’nın 2011’de hazırladığı bir yasa tasarısından ötürü Wikipedia muharrirleri siteye bol bol tenkit yazısı girmesi üzerine İtalyan hükümeti 3 gün boyunca İtalyanca Wikipedia’ya erişimi engelledi.
5. Rusya: Sakıncalı maddeler
2013 ve 2015 yıllarında Rus hükümeti de birkaç unsurlardan ötürü vakit zaman Rusça Wikipedia’yı erişime yasakladı.
6. Pakistan: Din kötüleyen maddeler
Pakistan hükümeti de 2010’dan beri sık sık Wikipedia’yı engelleyen ülkeler ortasında. Sebep ise Wikipedia’nın, ‘’Herkes Muhammed’in Fotoğrafını Çizsin Günü’’ isimli yarış unsurları.
7. Suudi Arabistan: Cinsellik ve siyaset
Suudi Arabistan da 2011 yılında cinsel ve siyasi açıdan hassas unsurlar yüzünden Google ve Arapça Wikipedia’ya erişimi engelledi.
8. Suriye: İç savaş
Suriye hükümeti de iç savaş birtakım unsurlardan ötürü yaklaşık 1 yıl boyunca Arapça Wikipedia’yı engelleyen ülkeler ortasında.
9. Tunus: Politika
Wikimedia Vakfı’na ilişkin tüm sitele Tunus'ta sadece 4 gün boyunca engellenmişti. Ülkedeki politik değişimler, internet erişimine dair alınan kararlar nedeniyle bu mühlet zarfında Wikipedia giriş yapılamadı.
10. İngiltere: Pedofili
İngiltere, Wikipedia’yı pedofili suçundan kara listeye alarak erişim mahzuru getiren ülkeler ortasında. Ülke birinci pürüzü 2008 yılında paylaşılan bir albüm kapağından ötürü atmıştı.
11. Özbekistan: Devlet sırlarının ifşası
2007, 2008 ve 2012 yıllarında kimi hususlar devlet sırlarını ifşalıyor gerekçesiyle Wikipedia erişime yasaklandı.
Vikipedi, Türkiye’de ne vakit açılacak?
Bu sorunun karşılığı şimdi bilinmiyor. Çünkü şimdi Vikipedi, yetkililerin istediği kaideleri şimdi yerine getirmedi. Olayın Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne taşınmasına ve Vikipedi’nin ölçülü açıklamalarına karşın iki taraf da geri adım atmış değil. Vikipedi birinci önce bahsi geçen unsurları kaldırsa da sonradan tekrar yayınlamış, bilgi özgürlüğünü kısıtlayamayız demişti.
Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı da yaptığı bir açıklamada, ‘’Teröre karşı iş birliği yapmak yerine, Türkiye’ye memleketler arası arenada karalama kampanyası yapan çevrelerin modülü olarak hareket eden bir bilgi kaynağı haline gelmesi’’ gerekçesiyle karar alındığını ve istenen kuralların sağlanmadıkça yasağın kaldırılmayacağını söylemişti.
Wikipedia giriş usulleri: Vikipedi’ye nasıl girilir?
Erişim yasağı bulunan Vikipedi’ye olağan hiçbir formda giriş yapılamıyor. Ancak bunu aşmak günümüz internet fırsatlarında epeyce kolay. Birinci tavsiyemiz alışılmış ki VPN olacak. Bütün yasaklı sitelere giriş sağlayabildiğimiz VPN sayesinde Wikipedia’ya girebilir, araştırma yapabilirsiniz.
Ama yok ben VPN ile uğraşmam derseniz Vikipedi’nin hayranları tarafından kurulmuş ve ilgili hususların kaldırıldığı eski tr.0wikipedia.org ve tr.1wikipedia.org adreslerini kullanabilirsiniz.
Eski diyodiyoruz zira bu ilişki adresleri de erişim yasağı yediği için iki site de wikizeroo.org adresine yönlendirme almış durumda.
Wikizeroo nedir?
Wikizeroo, Wikipedia kullanıcılarının Türkiye’deki erişim mahzurunu açmak için oluşturduğu bir tıp ayna site olarak geçiyor. Arayüzü, hususları, içerikleri; her şeyi Wikipedia veritabanından çeken site Wikizeroo.org, Türk kullanıcılarına bir nebze de olsa Vikipedi hizmeti sunuyor. Wikimedia Vakfı’ndan büsbütün bağımsız olmasından ötürü sitede çeşitli reklamlara da denk gelmeniz mümkün.
tr.0wikipedia.org (Wikipedia 0):
0wikipedia, Wikipedia’nın birinci ayna sitesi olma özelliğini taşıyor. Wikizeroo.org’un kurucuları tarafından oluşturulmuş olan 0wikipedia.org, bir kusur yaparak Wikipedia’nın veritabanını direkt çekmiş ve erişim yasağı konulmasına sebep olan ilgili hususları de yayınlamıştır.
Bu unsurların siteden temizlenmediğinden ötürü 0wikipedia.org da erişim yasağı yiyerek kullanıma kapatılmıştır. Tekrar mahkeme buyruğuyla kapatılan site, alanadı yönlendirmesi yaparak tekrar yayına sokulmuştu.
tr.1wikipedia.org (Wikipedia 1):
Özellikle internet sitesi olan kullanıcılar bilir ki erişim yasağı yiyen alanadının başına veya sonuna sayı koyarak yönlendirme yapmak çok pratik süreçtir. Hem Google’ın siteden kaçmasını hem de kullanıcıların başlarının karışmasını engellemek için birebir tahlildir.
0wikipedia.org kurucuları da bu mantıkla erişim yasağı gelince alanadlarını 1wikipedia.org’a yönlendirme yaptılar. Lakin tr.1wikipedia.org da erişim yasağı yemekten kurtulamadı. En son deva olarak ilgili unsurlar büsbütün temizlendi ve site yeni haliyle wikizeroo.org adresi üzerinden tekrar etkin edildi.
